پس از ابلاغ دعوت نامه سازش به طرف اختلاف و دعوت از او برای حضور در جلسه مذاکرات اصلاحی دو نوع عکس العمل از سوی خوانده سازش قابل تصور است .

۱) عدم تمایل به سازش

ممکن است خوانده سازش پس از اطلاع از دعوت، تمایلی به سازش نداشته باشد که این عدم تمایل می‌تواند به اشکال متفاوتی بروز پیدا کند :

– خوانده سازش با ارسال لایحه ای به دادگاه اعلام می کند که حاضر به سازش با طرف اختلاف نیست .

– خوانده در جلسه تعیین شده حاضر می شود و صراحتاً اعلام می‌کند که تمایلی به سازش ندارد ، که در این صورت باید عدم تمایل او صورت جلسه گردیده و به امضای طرفین و دادرس برسد .

– ممکن است طرف دعوت شده ، هیچ پاسخی ندهد و در جلسه تعیین شده نیز حضور نیابد . به نظر می‌رسد که در این فرض در صورت تشخیص ، دادگاه می‌تواند بار دیگر طرف را برای سازش دعوت کند .

– همچنین امکان دارد خوانده سازش ، به صورت کتبی اعلام نماید که حاضر به سازش است ولی در جلسه مذاکرات اصلاحی حضور نیابد ؛ در این مورد هم دعوت مجدد امکان پذیر است .

– این امکان نیز وجود دارد که خوانده ، در جلسه تعیین شده حاضر شود و اعلام نماید که حاضر به سازش است ولی در جلسات بعدی که ، برای سازش تشکیل می شود حضور نمی یابد .

همه این موارد می‌تواند نشان دهنده ی عدم تمایل خوانده برای سازش باشد ، که در این صورت دادگاه مطابق ماده ۱۹۰ ق.آ.د.م مراتب را در صورت مجلس قید می‌کند و پرونده را بایگانی می کند همچنین به درخواست کننده برای اقدام قانونی ( اقامه دعوا ) اعلام می کند .

1. تمایل و رغبت به سازش

در صورتی که طرف دعوت شده ، تمایل به سازش داشته باشد می‌تواند به دادگاه اعلام نماید که حاضر به سازش است ؛ همچنین باید در جلسه تعیین شده از سوی دادگاه برای مصالحه و سازش حضور یافته یا نماینده ی خود را به دادگاه اعزام نماید .

بعد از حضور طرفین ، دادگاه اظهارات آنان را استماع نموده و طرفین را ترغیب به سازش می‌کند و با انجام نصیحت اخلاقی ، تعدیل اظهارات طرفین و… سعی و کوشش خود را در ایجاد سازش به کار می بندد . بهتر است که مذاکرات اصلاحی طرفین توسط دادرسان به طور مفصل و دقیق مکتوب نشود ، چون ممکن است طرفین از بیم عدم رسیدن به نتیجه ، در صحبتهای خود احتیاط کنند و این احتیاط مانع تحقق سازش گردد . ( متین دفتری ، ۱۳۷۸ ، ج ۲ ، ص ۲۷۳ )

بدیهی است که چناچه جلسه مذاکرات اصلاحی بدون نتیجه بماند و مذاکرات طرفین به پایان نرسیده باشد دادگاه می‌تواند جلسه سازش را تجدید نموده و طرفین را برای جلسات بعدی دعوت نماید .

بند سوم : نتایج جلسه مذاکرات اصلاحی

پس از اعلام رغبت و تمایل به سازش از جانب خوانده سازش ، طرفین در جلسه ای که از سوی دادگاه برای سازش تعیین می شود حضور می‌یابند . پس از حضور در جلسه و انجام مقدمات لازم ، طرفین شروع به مذاکره اصلاحی می‌کنند تا اینکه به نتیجه و توافقی برای پایان دادن به اختلافات دست یابند . انجام این مذاکرات ممکن است به نتیجه ای منفی و یا مثبت منتهی گردد که هر کدام از این نتایج آثاری را به همراه خواهد داشت .

الف )عدم حصول سازش و آثار آن

مسیر مذاکرات اصلاحی ممکن است به گونه ای پیش رود که به دلایل مختلفی ( مثلاً : مهم و اساسی بودن اختلافات، وجود کدورت، عدم انعطاف دو جانبه و…) طرفین به یک توافق جامعی دست نیابند؛ و جلسه ای که برای اصلاح و سازش بین آن ها تشکیل شده است بدون نتیجه مثبت پایان یابد . ‌بنابرین‏ چنانچه پس از انجام مذاکرات اصلاحی طرفین یا یکی از آن ها صراحتاً اعلام نماید که حاضر به سازش نیست و یا حتی پس از تنظیم صورت جلسه سازش از امضای آن امتناع نماید ؛ می توان گفت که سازش ایجاد نشده است . همچنین ممکن است عدم حصول سازش نسبت به بخشی از اختلافات باشد .

۱ )آثار عدم حصول سازش نسبت به طرفین

در صورتی که اختلافات منتهی به سازش نشود بدیهی است که هیچگونه الزام و تعهدی نیز برای طرفین ایجاد نمی شود چرا که توافقی به عنوان سازش محقق نشده است .

مسلماًً طرفین در جریان مذاکراتی که برای سازش انجام می‌دهند شروط ، گذشتها و تعهداتی را مطرح می نمایند تا تمایل و تلاش خود را در جهت سازش به کار بسته باشند و ممکن است این گذشتها و تعهدات نیز توسط دادرس مکتوب شده باشد ؛ سؤالی که طرح می شود این است که در صورتی که جلسات تشکیل شده منجر به تنظیم صورت جلسه یا توافق نهایی سازش که مورد تأیید طرفین قرار گیرد، نشود . آیا این گذشتها و تعهدات برای طرفین الزامی به همراه دارد یا خیر ؟

ماده ۱۸۵ ق.آ.د.م در پاسخ ‌به این سؤال مقرر داشته :« هرگاه سازش محقق نشود ، تعهدات و گذشتهایی که طرفین هنگام توافق به سازش به عمل آورده اند لازم الرعایه نیست .»

در خصوص دلیل عدم اعتبار این تعهدات مقدماتی، گفته شده که قانون‌گذار این تعهدات و گذشتها را نوعی شرط ابتدایی تلقی نموده است . این احتمال نیز وجود دارد که چون طرفین تعهدات را موکول به حصول نتیجه خاصی که همان سازش باشد نموده اند و نتیجه مورد نظر به دست نیامده؛ این توافقات و تعهدات به دلیل عدم حصول نتیجه ، رکن لازم برای لازم الاجرا بودن را ندارد و به همین دلیل غیر قابل اجرا اعلام شده است. ( مهاجری ، ۱۳۹۱ ، ج ۲ ، ص ۲۵۱ ).

۱-۱ ) بررسی اقرار در مذاکرات اصلاحی

همان گونه که در قسمت اخیر ماده ۷۵۵ ق.م نیز اشاره شده است، درخواست صلح و سازش اقرار محسوب نمی شود .ولی ممکن است در مذاکراتی که بین طرفین برای سازش انجام می شود از سوی هر یک از طرفین اظهاراتی مطرح گردد که متضمن اقرار باشد .

برای مثال ، یکی از طرفین درخواست تملیک مالی را بنماید ( به من بفروش ) و در واقع اقرار به مالکیت طرف مقابل نماید . حال سؤال این است که آیا این اقرار لازم الرعایه است یا خیر ؟

در پاسخ ‌به این سؤال گفته شده که با رعایت شرایط مقرر در مواد ۱۲۵۹ به بعد قانون مدنی اقرار مذبور اعم از اینکه در دادگاه باشد یا خارج از دادگاه و حتی اگر مذاکرات به سازش منتهی نشود لازم الرعایه است.( شمس ، ۱۳۹۱ ، ج۳ ، ص ۴۹۷ )

۲-۱ ) امکان تجدید درخواست سازش

چنانچه پس از دعوت به سازش ، طرف مقابل از حضور در دادگاه استنکاف نماید و یا پس از حضور مذاکرات طرفین به سازش منتهی نشود ، این امکان وجود دارد که بار دیگر از دادگاه درخواست سازش شود. ماده ۱۹۲ ق.آ.د.م در این خصوص مقرر می‌دارد :« استنکاف طرف از حضور در دادگاه یا عدم قبول سازش بعد از حضور در هر حال مانع نمی شود که طرفین بار دیگر از همین دادگاه یا دادگاه دیگر خواستار سازش شوند .» امّا در خصوص اینکه آیا برای درخواست مجدد ، تقاضای یک طرف کافی است یا اینکه هر دو باید با توافق یکدیگر تقاضای سازش نمایند دو دیدگاه قابل طرح است :

دیدگاه اول : درخواست سازش برای بار دوم در صورتی پذیرفته می شود که از ناحیه طرفین باشد نه یکی از آن ها ، چون قانون‌گذار در این ماده از کلمه طرفین استفاده ‌کرده‌است نه عبارت ( یکی از طرفین ) . ‌بنابرین‏ برای اینکه درخواست مجدد از قوّت بیشتری برخوردار باشد ، توافق در درخواست سازش ضروری است.( مهاجری ، ۱۳۹۱ ، ج ۲ ، ص ۲۵۸ )