فسخ قرارداد به معنی انحلال و پایان قرارداد است. قراردادی که طرفین آن، روزها، ‌هفته‌ها یا ماه ها و با محاسبات و مشاوره های فراوان آن را تشکیل و ایجاد نموده اند. فسخ قرارداد هر چند به عنوان یکی از ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی شناخته می شود و گفته می شود برای جلوگیری از ورود ضرر است، ولی گاهی می‌تواند آثار نامطلوبی برای هر دو طرف قرارداد به ارمغان آورد و از فلسفه وجودی خود فاصله گرفته و ابزاری برای سوء استفاده از حق گردد. مثلاً جایی که متخلف از اجرای تعهد، قبل از اعمال فسخ از ناحیه صاحب حق، موجبات ایجاد خیار را مرتفع سازد به طوری که با این وصف، مطلوب طرف مقابل از انعقاد قرارداد حاصل گردد. در این صورت آیا باز هم می توان گفت که اعمال حق فسخ برای دفع ضرر است؟

توجه به همین ملاحظات است که حقوق مدرن در راستای اصول بنیادی مثل اصل استحکام و لزوم قرارداد و اصل حسن نیت و معامله منصفانه، با پیش‌بینی حق جبران یا اصلاح در صدد آن است که تا حد ممکن، قرارداد با اراده یک طرف مخدوش نگردد.

در کتب و نوشته های حقوقی بیش از اینکه از حق متعهد به اصلاح مورد تعهد سخن گفته شود، از حق متعهد له به الزام متعهد سخن گفته شده، با این پیش فرض که اگر متعهد قرارداد، تعهد خود را انجام ندهد یا کامل نکند، در آتیه نیز این قصد را ندارد و امتناع او چه عمدی و چه از سر ناچاری، دائمی خواهد بود

فصل دوم: مبانی و شیوه های حق متعهد به اصلاح مورد تعهد

اثر اصلی قرارداد، پیدایش وظیفه قانونی مبنی بر اجرای عمل مثبت یا منفی مورد تعهد است، یعنی انجام یا ترک فعلی که یکی از دو طرف در برابر همدیگر به عهده می گیرند. این وظیفه قانونی که در علم حقوق به آن تعهد گفته می شود، بر عهده یکی از طرفین یا هر دو طرف ثابت می‌گردد. در اصطلاح حقوقی، طرفی که در برابر طرف دیگر انجام یا ترک فعلی را به عهده می‌گیرد «متعهد» و طرفی که انجام یا ترک فعل به سود او تعهد می شود «متعهد له» و عملی که بر عهده گرفته می شود «متعهد به» یا موضوع تعهد خوانده می شود. وقتی مشکلاتی سر راه اجرای قرارداد پیش می‌آید، طرفین ممکن است دنبال راه حلی بگردند، راه حلی که اجرای ناموفق قرارداد را جبران کند. این راه حل ها مشخص می‌کند که حقوق آن ها چیست و جه کسی باید بار اجرای ناموفق قرارداد را به دوش بکشد^[۸۷]. یکی از این راه حل ها اصلاح مورد یا موضوع تعهد است که ممکن است به عنوان حقی برای متعهد قرارداد به رسمیت شناخته شود. حال این سوال مطرح است که اجرای قرارداد تا چه حد باید مورد حمایت قرار بگیرد؟ آیا حتی پس از اجرای اولیه ناقص، اجرای قرارداد می‌تواند مورد تشویق قرار بگیرد؟ اصلاح مورد تعهد به متعهد این اجازه را می‌دهد که در شرایطی که متعهدله ممکن است ضمانت اجرای دیگری را ترجیح دهد، بر اصلاح مورد تعهد اصرار نماید. به عبارت دیگر ممکن است بتوان این فرصت را به متعهد داد تا عدم اجرا را جبران کند یا قبل از اینکه متعهدله این اجازه را داشته باشد تا قرارداد را منحل کند یا ادعای خسارت کند، کالای ناقص را تعمیر یا جایگزین کند. با وجود این، محدوده ای که در آن به فروشنده این حق را می‌دهد که یک اجرای ناقص را کامل کند بین نظام های حقوقی، متفاوت است. در حالی که دلایلی مثل کم کردن ضرر اقتصادی ممکن است به نفع مجاز دانستن اصلاح اقامه شود، برخی نظام های حقوقی توجه چندانی ‌به این مسئله نمی کنند و در عوض به متعهدله این اجازه را می‌دهند که فوراً قرارداد را به خاطر عدم اجرای آن توسط متعهد، لغو کند، حتی اگر عدم اجرا قبل از تاریخ مقرر در قرارداد باشد. به نظر می‌رسد حداقل در جایی که متعهد هنوز وقت دارد که قرارداد را اجرا کند، باید اجازه اجرای آن را داشته باشد و متعهدله در طول این زمان نباید بتواند در حق متعهد به اجرای دوباره مورد تعهد مزاحمت ایجاد کند^[۸۸]، به خصوص در جایی که این امر ثابت است که متعهد در عدم اجرا سوء نیت نداشته است و پیشنهادهای مطلوب و مورد پسندی نیز برای اصلاح مورد تعهد و جبران عهد شکنی خود ارائه می‌دهد، زیرا عدم ایفای تعهدات قراردادی همیشه ملازمه با سوء نیت متعهد قرارداد ندارد و این گونه نیست که متعهد هیچ گاه قصد نداشته باشد تعهدات خود را اجرا کند، بلکه گاهی با اینکه متعهد تعهدات خود را انجام نداده یا ناقص انجام داده است، قصد دارد آن را انجام داده یا کامل کند و حتی نسبت ‌به این امر اقدام نیز می کند و با ایفای تعهد یا تکمیل تعهدی که به صورت ناقص انجام داده است، مانع فروپاشی ساختمان حقوقی عقد می‌گردد و باعث می شود که عقد به سرانجام خود برسد. این حق متعهد در صورتی که بخواهد با اجبار و فشار متعهدله از طریق دادگاه اجرایی شود الزام متعهد نامیده می شود. وجود سوء نیت در اجرای تعهدات از این جهت اهمیت پیدا می‌کند که در اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی و اصول حقوق قراردادهای اروپایی به عنوان دو سند مورد بحث در این نوشتار، با علم متعهدله به سوء نیت شخص متعهد و پیش‌بینی عدم اجرای قرارداد از سوی او، نقض قابل پیش‌بینی قرارداد محقق می‌گردد و وی می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

مبحث اول: مفهوم و مبنای حق متعهد به اصلاح

بعد از بررسی حق فسخ قرارداد و مفهوم و مبانی آن، در این مبحث نوبت آن است به مفهوم مقابل آن یعنی حق اصلاح مورد تعهد بپردازیم. مطالب این مبحث به توضیح مواردی از قبیل مفهوم و مبانی حق اصلاح، شیوه های اصلاح، اجرای پیش از موعد و حق اصلاح، وحدت مطلوب و تعدد مطلوب و تأثیر آن ها بر حق اصلاح می پردازد.

گفتار اول: مفهوم حق اصلاح