فرضیه ای که در اینجا مطرح می شود این نکته است که الکلیسم به عنوان یک مشکل فردی تلقی نمی شود، بلکه به عنوان یک مشکل در یک سیستم بزرگتر بویژه خانواده تعبیر می شود (دیماینو، ۱۹۸۹). با در نظر گرفتن اینکه اختلال یا بیماری یک عضو خانواده، احتمالاً بر عملکرد سایرین نیز تأثیر منفی گذاشته و از طرف دیگر می‌تواند ناشی از روابط نامطلوب با سایرین و بالاخص والدین باشد، فرد مشکل دار در واقع نشانه اشکال و اختلال در سیستم و کل اعضای خانواده خواهد بود (نوابی نژاد، ۱۳۷۸). فاکتورهای خانوادگی ممکن است پیش‌بینی کننده های مهم­تری در التزام به درمان باشند و حمایت خانواده می‌تواند یکی از مهم­ترین فاکتورها در جهت حفظ پرهیز^[۱۸۴] باشد. در ضمن همچنان­که در ابتدا توصیف کردیم، مصرف مواد توسط اعضای خانواده می‌تواند بر همه اعضای خانواده از جمله: همسر، فرزندان و دیگر کسانی که در خانواده زندگی می‌کنند، اثر بگذارد. اعضای خانواده نه تنها در پرداختن ثمربخش با سوء مصرف کننده مواد نیاز به کمک دارند بلکه در سازگاری با ناراحتی ها و حل دوباره نگرانی هایشان به کمک نیاز دارند. استرس در روابط خانوادگی و روابط همسری نیز می‌تواند سوء مصرف مواد را بیشتر کند یا زمینه لازم برای عود را فراهم آورد (کارلسون، اسمیت، ماتو و اورسمن^[۱۸۵]، ۲۰۰۸).

رویکرد های درمانی خانواده محور، اثر سیستم خانواده را بر افراد و سوء مصرف موادشان مورد بررسی قرار می‌دهند. خانواده به عنوان مجموعه ای از خرده نظام ها دیده شده است (فرزندان، والدین، همسران) که به گستره ای از نقش­ها خدمت می‌کنند. درمانگران خانواده، الگوهای تعاملی که در خانواده وجود دارد را به روشنی می بینند و از تکنیک هایی چون، قاب دهی^[۱۸۶] و برچسب زنی^[۱۸۷] مجدد استفاده ‌می‌کنند (تعریف کردن رفتارها در یک حالت متفاوت) (ماک و دیگران، ۲۰۰۱). مطالعات تجربی، نظیر خانواده درمانی سیستمی^[۱۸۸] و خانواده درمانی چند بعدی^[۱۸۹] گزارش کرده‌اند که کاهش در مصرف مواد بعد از درمان در فاصله ۶ تا ۱۲ ماه، به سرعت اتفاق افتاده است (لیدل و هوگو^[۱۹۰]، ۲۰۰۱؛ فرانکلین^[۱۹۱] و همکاران، ۲۰۰۱). چندین فراتحلیل نشان داده‌اند که خانواده درمانی به طور کلی برای بسیاری از مشکلات از جمله الکلیسم^[۱۹۲]، اسکیزوفرنی^[۱۹۳]، سوء مصرف مواد^[۱۹۴]، مشکلات رفتار ‌و سلوک^[۱۹۵]، مفید است(شادیش و بالدوین^[۱۹۶]، ۲۰۰۳؛ بویل^[۱۹۷] و همکاران، ۱۹۹۷ ؛ لویس و همکاران^[۱۹۸]، ۱۹۹۰؛ جوانینگ و همکاران^[۱۹۹]، ۱۹۹۲). تحقیقات خانواده درمانی در حوزه سوء مصرف مواد نشان داده است که درمان های مبتنی بر خانواده در مقایسه با درمان هایی که مبتنی بر خانواده نبوده اند، اثربخشی بیشتری داشته اند (اوفارل وفالس استوارت، ۲۰۰۶).

به نظر می‌رسد درمان های مبتنی بر خانواده، درمان منتخب برای مشکلات مواد نوجوانان باشد (استنتون و شادیش^[۲۰۰]،۱۹۹۷؛ ویلیلمز و چانگ^[۲۰۱]،۲۰۰۰؛ وان و هاوارد^[۲۰۲]،۲۰۰۴). حمایت قوی و پایدار تجربی برای درمان مبتنی بر خانواده در کاهش سطوح مصرف مواد در نوجوانان و افزایش کارکرد انطباقی در تعدادی از آزمایشات که به خوبی کنترل شده اند، موجود است (رو و لیدل^[۲۰۳]، ۲۰۰۳). این رویکرد ها به طور مؤثر، نوجوانان و والدین آن­ها را با بهره گرفتن از راهبرد های درگیرکننده خاص در درمان درگیر ‌می‌کنند (استنتون^[۲۰۴]، ۲۰۰۴).

مشخص شده است که مداخلات مبتنی بر خانواده، اثرات درمانی برتری بر سطوح مصرف مواد در نوجوانان در مقایسه با درمان فردی (لیدل^[۲۰۵]، ۲۰۰۲) گروه درمانی نوجوانان (لیدل و همکاران، ۲۰۰۱، ۲۰۰۴) و مشاوره روانی – آموزشی با خانواده در خصوص مواد مخدر (جوانینگ و همکاران^[۲۰۶]، ۱۹۹۲) دارد. کاهش مصرف مواد که در درمان های خانواده محور دیده می شود، اثرات بلند مدت را تا دوازده ماه پس از پایان درمان نشان داده‌اند (لیدل،۲۰۰۲). درمان هایی که دیگر اعضای خانواده و نظام خانواده را مورد هدف قرار می‌دهند، نه تنها علایم اولیه بیمار شناسایی شده را کاهش داده یا حذف می‌کنند، بلکه بر ورود و ماندگاری مراجعان نیز می افزاید (استانتون،۲۰۰۴) و از مشکلات مرتبط می کاهد (لبو و گارمن، ۱۹۹۵) و تأثیر مثبتی بر دیگر اعضای خانواده دارند (کلی^[۲۰۷] و فالس-استوارت، ۲۰۰۲).

در سال های اخیر، استفاده از مدل های مؤثر مبتنی بر خانواده برای الکلی ها در درمان سوء مصرف کنندگان بزرگسال از موارد دلگرم کننده بوده است (فالس استوارت و افارل^[۲۰۸]، ۲۰۰۳). فارغ از پایه­ های نظری، رویکرد های خانواده درمانی برای سوء مصرف مواد به طور کلی اهداف اساسی مشابه ای دارند. (a) کاربرد نقش حمایت خانواده برای کاهش مصرف مواد فرد و انجام تغییرات مهم دیگر از جمله، تغییر سبک زندگی و (b) جایگزین کردن جنبه‌های مشکل ساز محیط خانوادگی از طریق حفظ تغییرات مثبت در فرد و دیگر اعضای خانواده و ارتقا و بهبود طولانی مدت فرد (فالس-استوارت، لام و کلی^[۲۰۹] ۲۰۰۹). چون محیط خانواده یکی از عوامل مؤثر بر تک‌تک اعضای خانواده است. تجربیات خانوادگی، نقش اساسی در ایجاد، گسترش یا تقویت رفتارهای مشکل ساز کودکان، نوجوانان و بزرگسالان دارد. از این رو، ترویج مداخلاتی که معطوف به والدین، فرزندان و یا کل واحد خانواده باشد، حائز اهمیت است (بهاری، ۱۳۸۳).

جامعه درمانی

جامعه درمانی به صورت برنامه های اقامتی طولانی مدت برای افراد دارای سوء مصرف مواد و مشکلات مربوط به آن می‌باشد. فلسفه شکل گیری این رویکرد درمانی این است که سوء مصرف مواد، اختلالی است که تمام وجود فرد را در بر می‌گیرد و از رشد شخصیت فرد جلوگیری می‌کند و مانع رسیدن فرد به اهداف و مهارت­ های میان فردی اش می شود (ماک^[۲۱۰]، زمپولیچ^[۲۱۱]، تیتوس^[۲۱۲]، فیشمن^[۲۱۳]، گولدی و اسشوبل^[۲۱۴]، ۲۰۰۱). بروز و ظهور TC، ‌به این خاطر است که یک محیط حمایتی برای افراد دارای سوء مصرف مواد در جهت رشد و بالندگی فراهم کند.

ارتباط بین عملکرد خانواده و سوء مصرف مواد

هنگام جستجوی هویت بروز برخی از مشکلات طبیعی است. مسلماًً ابهامات و سردرگمی هایی بروز می‌کند. اما پریشانی های شدید و ادامه دار طبیعی است. روان شناسان مشکلات از نوع نخست را ” بحران هویت طبیعی” نامیده اند و از بحران در اینجا نقطه عطف در رشد روانی فرد است.

آنچه مشخص است این است که نامطمئنی های آن ها به مرور از بین می رود (رجب پور، ۱۳۸۶) .

رابطه هویت و ازدواج ( صمیمیت و دوستی ) :

عاشق شدن طریقه دیگری برای نیل به تعریفی از خود به شمار می رود. در فرایند عاشق شدن نوجوان با برون افکنی خود انگاره^[۹۳] نامنسجم و آشفته خود در معشوق و به تدریج دیدن واضح تر آن در وی می کوشد خود را بشناسد (رفیعی،۱۳۸۱).

به عبارت دیگر او چنان غرق در خود، تصویر خود ونه دیگران، و آینده خود است که نمی تواند از عهده وظیفه نیل به صمیمیت برآید. عشق نوجوانی کوششی است برای دستیابی به هویت از طریق معشوق، من کیستم؟ معشوق او. رابطه عاشقانه دو بزرگسال اما رابطه دو خود سازه مستقل است که می خواهند موجودیتی فراتر از جمع جبری خود را بیافرینند.

صمیمیت واقعی زمانی امکان پذیر می شود که فرد نخست به یک هویت مستقل دست یافته باشد. تنها به شرطی که فرد از هویت خود مطمئن شده باشد، می‌تواند در یک رابطه دوجانبه همه چیز خود را به طرف مقابل واگذار کند. ابهام و نگرانی ناشی از آشفتگی در هویت، اعم از هویت جنسی، هویت شغلی، خودانگاره (تصویری که فرد از خود در ذهن دارد) و تن انگاره تصویر ذهنی فرد درباره بدن خود) ، مانع از آن می شود که فرد بتواند خود را آزادانه و محبت آمیز به شریک جنسی خود واگذارد یا اساساً هر گونه رابطه عمیق و دیرپایی برقرار کند. این که از برخی جوانان مقاوم در برابر ازدواج شنیده می شود که نمی خواهند متعهد به کسی شوند ، نمونه ای از اختلال در این مرحله از رشد است (رفیعی ،۱۳۸۱) .

خود پنداره و هویت

توصیف کودکان خردسال از خود در حول و حوش خصوصیات عینی است، حال آنکه توصیف نوجوانان از خود بیشتر متمرکز بر روابط بین فردی، ‌ارزیابی از خود و احساسات متناقض است. خود پنداره نوجوانان متمایزتر و سازمان یافته تر است.

کودکان از محل زندگی خود می‌گویند. ولی نوجوانان ، خودشان را ‌بر اساس اعتقادات ، و ویژگی های شخصیتی توصیف می‌کنند، خصوصیاتی که بیشتر وجود اصلی وذاتی خود را نشان می‌دهد و تصویری منحصر به فرد از خود به دست می‌دهد (ماسن و همکاران ، ۱۹۸۵).

هویت و جنس

در زمینه شکل گیری فرایند هویت در زنان و مردان دیدگاه های متفاوتی وجود دارد.

اریکسون معتقد است فرایند رشد هویت ممکن است برای زنان و مردان متفاوت باشد. او درگیری در آرزوهای شغلی را محور تمرکز مردان و علاقه مندی به ازدواج و پرورش فرزندان را مورد توجه زنان می‌دانست .

تحقیقات کارول گیلیگان حاکی از آن است که شکل گیری هویت دختران نه تنها برای استقلال شخصی، ‌بلکه برای همکاری و صمیمیت و مراقبت از دیگران نیز هست، درحالی که هویت پسران اساسا برای استقلال و رقابت و فردیت شکل می‌گیرد. دختر نوجوانی که هویتش شکل گرفته است خود را به صورت فردی مسئول و یاری دهنده به دیگران می شناسد در حالی که پسر نوجوانی که هویت خود را یافته است بیشتر به موفقیت‌های خویش، تا همکاری و صمیمیت با دیگران، متوجه است ( لطف آبادی ، ۱۳۸۵) .

گام اصلی در رشد هویت

گام اصلی در رشد هویت، جدا شدن خود انگاره نوجوان از خود انگاره عمومی خانواده است. این جدایی خود از آغاز زندگی کودک به صورت‌های مختلف جدا شدن از آغوش مادر، ‌تشخص طلبی سال های سوم وچهارم زندگی، همانند سازی با والد همجنس در سال‌های پنجم و ششم، همانند سازی با معلم و همسالان در سال‌های دبستانی )مشاهده می شود، در دوره نوجوانی به اوج خود می‌رسد و فرد را به تدریج به یک جوان متمایز و مستقل که راه خاص خویش را در زندگی دنبال خواهد کرد، تبدیل می‌کند. نیرومند شدن فرد در دوره نوجوانی و تمایز شناختی و دیدگاه ها و باورها و آرمان‌های اختصاصی وی، شخص ویژه ای از او می‌سازد که برای تجدید ارتباط خود با دیگران به کوشش و مبارزه بر می خیزد. این کوشش و مبارزه به جدایی نسبی (وگاه شدید) فرد از خانواده و بزرگسالان می‌ انجامد و پس از تثبیت این هویت و موقعیت، در ارتباطهای خود با دیگران تجدید نظر می‌کند.

در جریان جدایی از تعلقات کودکانه پیشین، نوجوان هویت جنسی و فکری وروحی خود را باور می‌کند و با کمک قدرت تفکر انتزاعی که در این سالها برایش حاصل شده است به ایفای نقش های مستقل خویش در ارتباط با خانواده ‌و همسالان و جامعه می پردازد ( لطف آبادی ، ۱۳۸۵).

عوامل مؤثر بر شکل گیری هویت

رشد هویت نوجوانی تحت تاثیر عوامل مختلفی است که چند مورد مهمتر را می توان به شرح زیر برشمرد :

۱- عوامل شناختی: وقتی که فرد در دوره نوجوانی به مرحله تفکر عملیات صوری می‌رسد امکان بسیار بهتری به دست می آورد که هویت آتی خود را ترسیم کند و به مسائل آن بیندیشد.

نوجوانانی که بی رشد شناختی متناسب با این دوره از رشد رسیده اند از کسانی که ‌به این سطح از تفکر نرسیده اند موفقیت بیشتری در حل مسائل مربوط به هویت خود نشان مید هند. انان اطلاعاتی را که در اختیار دارند بهتر به کار می گیرند و نیاز آنان به کمک گرفتن از دیگران کمتر است

۲- عوامل مربوط به والدین : اینکه نوجوان تا چه حد دربررسی احتمالات مختلف برای دست یافتن به هویت آزادی دارد به شدت تحت تاثیر روابط درون خانواده است. در مطالعه ای ‌در مورد کنش های متقابل خانوادگی نوجوانانی که در مقیاس کاووش هویت^[۹۴] نمره بالایی آوردند بیشتر به خانواده هایی تعلق داشتند که اطمینان به خود آزادی درمخالفت کردن (مستقل بودن) و در عین حال وابستگی به خانواده، پذیرا بودن در برابر عقاید دیگران (کثرت عقاید^[۹۵] ) واحترام قائل بودن و حساس بودن در برابر عقاید دیگران (مشارکت^[۹۶] ) تشویق می شدند.

برعکس نوجوانانی که در کاووش هویت نمره کمتر می آوردند از خانواده هایی بودند که در آن فردیت تشویق نمی شد و بر توافق وحمایت دو جانبه تأکید می شد (لطف آبادی، ۱۳۸۵).

یافته های این مطالعات با دیدگاه اریکسون مبنی بر اینکه افراد دارای حس هویت فردی خود را از افراد دیگر متمایز و مستقل می دانند همخوانی دارد. در ضمن این مطالعات نشان می‌دهد که پذیرا بودن ‌و حساس بودن در برابر عقاید دیگران مهم است زیرا کارکرد هویت مستلزم در نظر گرفتن ، انتخاب و تفسیر منابع اطلاعاتی محتمل درباره خود ودیگران است (ماسن و همکاران ، ۱۹۸۵).

۳- عوامل مربوط به مدرسه : موفقیت های تحصیلی از این نظر که راه های زندگی آینده را هموارتر می‌سازد و از نظر هویت حرفه ای نیز اطمینان بیشتری برای نوجوان ایجاد می‌کند، در شکل گیری هویت مؤثر است و همچنین اطلاعاتی را در اختیار نوجوان می‌گذارد که برای شکل گیری هویت مفید است.

۴- عوامل اجتماعی _ فرهنگی : ‌بر اساس تغییر شرایط فرهنگی و اجتماعی جوامع گذشته نسبت به حال، هویت نوجوانان از حالت تسلیم طلبی جای خود را به درگیری ‌و جستجو گری داده است.

تجارب آزمایشگاهی به طور هماهنگ نشان دهنده آن است که عواطف مثبت به ارزیابی مثبت از دیگران و تأثیر مطلوب می‌ انجامد و عواطف منفی به ارزیابی منفی منتهی می شود. به عبارت دیگر، ابراز عواطف مثبت و خوشایند والدین در برخورد با فرزندان، دوستی و علاقه آن ها را پدید می آورد و آن را افزایش می‌دهد و در نتیجه، بر استحکام و شدت روابط والدین با فرزندان می افزاید.

ابراز عواطف مثبت از دو طریق می‌تواند بر ارتباط والدین و فرزندان تأثیر گذارد: نخست اینکه والدین می‌توانند با ابراز عواطف مثبت، کاری کنند که در فرزند موجب احساس مطبوع شود و فرزند مایل می شود آنچه در ما ایجاد خوشایندی می‌کند انجام دهد; مثلا والدین فرزندی را که از نخستین ساعات روز آن ها را با تعریف و تمجید صادقانه شاد می‌کند دوست می دارند.( اون هارجى و دیگران، مهارت‌هاى اجتماعى در ارتباط میان فردى، ۱۳۸۴، ص ۲۷۴)

دوم اینکه وجود والدین به هنگام برانگیختگی عواطف مثبت نقش مهمی در پیامد علاقه فرزند به والدین دارد و در واقع، به شکل گیری نگرش مثبت به سخنان والدین می‌ انجامد و زمینه را برای همکای و پذیرش پیشنهادهای آن ها فراهم می‌کند.

برخی روان شناسان توصیه اکیدی به والدین دارند، حتی توجه عاطفی مثبت و بی قید و شرط نسبت به فرزند را اساس رابطه با او معرفی کرده‌اند. راجرز می‌گوید: «هنگامی که “خود” رشد می‌کند، انسان نسبت به دوستی و قبول دیگران احساس نیاز می‌کند و توجه رعایت مثبت نامشروط دیگران را جذب می‌کند، این نیاز یک نیاز ذاتی برای انسان است.» (حسین شکرشکن و همکاران، مکتب هاى روان شناسى و نقد آن، چ دوم، تهران، سمت، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۴۴۳)

‌بنابرین‏ طبق این دیدگاه، انسان از کودکی نیاز به توجه عاطفی مثبت دیگران، آن هم به طور غیرمشروط، دارد. آنچه مهم است استمرار این توجه عاطفی مثبت است; زیرا والدین معمولا به فرزند خود این توجه عاطفی مثبت را دارند، ولی به تدریج این توجه مثبت به رفتارهای خاصی از فرزند مشروط می شود و دوستی و عواطف مثبت خود را مشروط به خوب بودن رفتار کودک می‌کنند در آن صورت، این تلقّی برای کودک شکل می‌گیرد که گویا تمام شخصیت او پذیرفته نشده است. ‌بنابرین‏، باید والدین نسبت به کودک پذیرش کامل داشته باشند.

دیکسون و دیگران (۱۹۹۳) تأثیرات متعددی را برای ابراز عواطف مثبت در روابط بین فردی بیان می‌کنند. از جمله این تأثیرات عبارتند از:

۱٫ افزایش تعامل و حفظ روابط;

۲٫ ابراز علاقه واقعی به ایده ها، افکار و احساسات طرف مقابل;

۳٫ جالب و لذت بخش ساختن تعامل.

‌بنابرین‏، آنچه ما به عنوان مبنای ارتباط مؤثر والدین و فرزندان به دنبال آن هستیم، می‌توانیم بر اساس ابراز عواطف مثبت از سوی والدین نسبت به فرزندان پی گیری کنیم، همان گونه که نقطه مقابل آن، یعنی ابراز عواطف منفی، می‌تواند به سردی روابط والدین با فرزندان و سست شدن ارتباط مؤثر و مطلوب آن ها بینجامد و به تدریج در کجروی فرزندان تأثیر گذارد. روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان در بررسی علل کجروی فرزندان به عوامل متعددی از جمله به عدم روابط گرم، محبت آمیز و حمایت گرانه که مصادیق ابراز عواطف منفی است، اشاره کرده‌اند.

جامعه شناسان در بین عوامل متعددی که بر کجروری فرزندان تأثیر می‌گذارد چند عامل خانوادگی را شناسایی کرده‌اند. گذشته از ضعف نظارت مستقیم بر رفتار فرزندان که در خانواده های تک سرپرست احتمال بیشتری دارد، عوامل دیگری مانند ستیز و ناسازگاری پدر و مادر، نبود روابط گرم، محبت آمیز و حمایت گرانه بین والدین و فرزندان، کجروی والدین، بدرفتاری و خشونت آنان با فرزندان در گرایش فرزندان به کجروی و ارتکاب جرم مؤثر شناخته شده اند. (حسین بستان، اسلام و جامعه شناسى خانواده، ۱۳۸۳، ص ۱۰۰)

پژوهش ها نشان می‌دهند که در رابطه والد ـ کودک دو مسئله مهم وجود دارد: پذیرش از سوی والدین; نظارت بر کودک.

به نظر می‌رسد از این دو عامل، پذیرش از سوی والدین مهم تر باشد. در آموزه های اسلامی نیز لزوم توجه به ابراز عواطف مثبت و خوشایند در برخورد والدین با فرزندان تأکید شده است و آن را در قالب دستورالعمل هایی به عنوان وظایف والدینی نسبت به فرزندان مطرح و به نمونه های زیر اشاره شده است:

۱٫ گفتوگوی مهربانانه و دلسوزانه با فرزندان;

۲٫ نگاه مهربانانه به فرزندان;

۳٫ روابط غیرکلامی ناشی از عواطف مثبت; مثل بوسیدن و نوازش فرزند به مقتضای سن کودک و … . (اسماعیل بیابانگرد، روان شناسى نوجوان، ۱۳۷۸، ص ۹۷)

یکی از مشخصه هایی که در کیفیت روابط والدین با فرزند حایز اهمیت است، گرمی روابط، حمایت و ملایم بودن آن است. والدین هنگام تعامل با کودک باید گرم و آرام صحبت کنند و از تحسین و تشویق به موقع و مناسب دریغ نورزند. از این نوع گرمی و ملاطفت در برخوردهای رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)فراوان دیده می شود. از جمله، روزی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نماز جماعت را با گروهی به جای می آوردند. امام حسین(علیه السلام) که در سنین کودکی بودند، در کنار رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)قرار داشتند. وقتی پیامبر(صلی الله علیه وآله) به سجده می رفتند امام حسین(علیه السلام) به پشت حضرت(صلی الله علیه وآله) سوار می شد. هر گاه پیامبر(صلی الله علیه وآله)می خواستند سر از سجده بردارند به آرامی امام حسین(صلی الله علیه وآله) را کنار می نشاندند. وقتی سجده بعدی را شروع می‌کردند، دیگر بار امام حسین(علیه السلام)بر پشت حضرت(صلی الله علیه وآله)سوار می شد. در تمام نماز، پیوسته امام حسین(علیه السلام) این کار را تکرار می کرد تا حضرت(صلی الله علیه وآله) نماز را تمام کردند. مردی یهودی که شاهد این منظره بود گفت: «”ای محمد! شما با کودکان برخوردی دارید که ما تا به حال چنین نکرده ایم.» پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: «اگر شما به خدای پیامبر ایمان داشتید با کودکان مهربان بودید.»

در اسلام ‌در مورد پاسخ گو بودن والدین و علاقه نشان دادن آن ها به کودک سفارش های اکیدی شده است. در روایتی از حضرت صادق(علیه السلام) چنین نقل شده است: «إِنَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ لَیَرحَم الرَّجُلَ لِشِده حُبِّهِ لِوَلَدِه»; خدای تعالی مردی که فرزندش را خیلی دوست دارد حتماً مورد ترحم و لطف قرار خواهد داد.

و در روایتی دیگر می فرماید: «قَالَ الصَّادِقُ(علیه السلام): قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلی الله علیه وآله): مَن قبّل وَلَدِه کَتَبَ اللَّه لَهُ حَسَنَه وَ مَن فَرّحَه فَرّحه اللَّه یَومَ القِیمَهِ …»; هر کس فرزندش را ببوسد خداوند برای او پاداشی نیکو می نویسد و کسی که فرزند خود را خوشحال کند خداوند متعال او را در قیامت خشنود خواهد کرد … . (محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ۱۹۸۳ م، ج ۱۰۴، ص ۹۱و۳۰۴)

ارتباط غیرکلامی

سو (۱۹۹۹)، به آموزش تعدادی از والدینی می پردازد(۵۰نفر) که با مسئله اختلال بیش فعالی/نارسایی توجه در فرزندانشان روبرو بودند.او در برنامه آموزشی خود یک طرح آموزشی را اجرا کرد که شامل مفاهیم یادگیری برای تشخیص این اختلال و شیوه کنارآمدن با آن نه تنها برای والدین جوان بلکه والدینی بود که سالها از ازدواجشان می گذشت. در این برنامه محتوای دیگر چون روابط زناشویی، برنامه ای به طور مؤثر از عهده اختلال بیش فعالی/نارسایی توجه برآمدن، بالا بردن توان ارتباطی والد – کودک، افزایش عملکرد مؤثر در مدرسه ومهارتهای کنترل رفتار کودک و در نهایت کاهش تنیدگی والد – کودک در هر جلسه بیش از جلسه قبل شده است.

خیرالهی(۱۳۹۰) در پژوهشی دیگر با عنوان بررسی رابطه سطوح تنیدگی و رضایت زناشویی در والدین کودکان عقب مانده ذهنی با والدین کودکان عادی ‌به این نتیجه رسید که بین نمرات دو گروه تفاوت معنی داری وجود دارد وسطح تنیدگی و رضایت زناشویی در مادران کودکان عقب مانده ذهنی با والدین کودکان عادی متفاوت است.

جمع بندی:

در چهل سال گذشته به دو مسأله مهم ومرتبط با رفتارهای پرخاشگرانه توجه شده است؛ اول اینکه میزان رفتارهای پرخاشگرانه در میان افراد جامعه افزایش پیدا ‌کرده‌است(فیدلر ومک نامارا،۲۰۰۳) و دوم اینکه بیشترین بروز پرخاشگری در میان نوجوانان اتفاق می افتد ‌به این دلیل به اینگونه رفتارها در دوران کودکی وبخصوص در دوران نوجوانی بیشتر توجه می شود(حاجتی،۱۳۸۷). با توجه به پژوهش‌های (آبیدین و همکاران، ۱۹۹۲، اشفورد و همکاران ۲۰۰۸، ثیل و همکاران،۲۰۱۱،مانیتما وپورا،۲۰۱۲)، مشکلات برونریزی فرزندان کاراکترهای تنش زایی هستند که باعث افزایش استرس والدینی می‌شوند و اینکه مهار خشم، مهارتی است که افراد باید آن را بیاموزند، در غیر اینصورت بروز این رفتار و تکرار آن می‌تواند بر روابط فردی و اجتماعی فرد تأثیر منفی بگذارد(یدالهی،۱۳۹۱)،

همچنین آزمایشات تقویت خودکنترلی این خوش بینی را ایجاد می‌کند که که با امکان افزایش خودکنترلی، پرخاشگری کاهش می‌یابد(دنسون،کاپر و همکاران،۲۰۱۱؛ دنسون و همکاران،۲۰۱۰؛ فرینکل و همکاران،۲۰۰۹). ‌بنابرین‏ با آموزش‌های خودکنترلی میتوان بر پرخاشگری نوجوانان و استرس والدینی در پدر و مادر آن ها مؤثر بود.

فصل سوم :

روش تحقیق

۱-۳- روش تحقیق

تحقیق حاضر از نوع آزمایشی با پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه آزمایش وکنترل می‌باشد.

جدول ۱-۳ طرح پیش آزمون و پس آزمون ‌با گروه کنترل

T1

X

T1

RE

T2

–

T2

RC

نقش پیش آزمون در این طرح اعمال کنترل ومقایسه است.

جدول ۱_۳ طرح تحقیق

پس آزمون T2

متغیرمستقل

پیش آزمونT1

گروه ها

نحوه گزینش

مقیاس پرخاشگری

مقیاس خودکنترلی

مقیاس استرس والدینی

۱۰

جلسه آموزش خودکنترلی

مقیاس پرخاشگری

مقیاس خودکنترلی

مقیاس استرس والدینی

آزمایشی

نمونه گیری تصادفی

مقیاس پرخاشگری

مقیاس خودکنترلی

مقیاس استرس والدینی

–

مقیاس پرخاشگری

مقیاس خودکنترلی

مقیاس استرس والدینی

کنترل

نمونه گیری تصادفی

۲-۳- جامعه آماری

تمامی دانش آموزان دختر شهر اصفهان که در سال ۱۳۹۱-۱۳۹۲ در مقطع راهنمایی شهر اصفهان مشغول به تحصیل بودند، همچنین تمامی معلمان مقطع راهنمایی و همه والدین (مادران) دارای دانش آموز دوره راهنمایی هستند.تعداد نمونه دانش آموزان ومادران هر کدام ۶۰ نفر و تعداد معلمان شرکت کننده در تحقیق ۸ معلم بودند.

۳-۳- نمونه و روش نمونه گیری و شیوه اجرا

روش نمونه گیری در این پژوهش به صورت تصادفی ساده بود. بدین منظورابتدا لیستی از اسامی مدارس راهنمایی دخترانه شهر اصفهان تهیه شد و به صورت تصادفی یک مدرسه انتخاب گردید. ۱۵۰پرسشنامه در مدرسه تکمیل شد.تعداد ۶۰ نفر دانش آموز که در آزمون ،پرخاشگر شناخته شده ونمره بالای۱۲ کسب کرده‌اند، از بین کسانی که ‌رضایت‌نامه والدین داشتند به صورت تصادفی ساده انتخاب و در دوگروه آزمایش وکنترل قرار گرفتند. دو آزمون خودکنترلی به صورت مجزا توسط معلمان ودانش آموزان دو گروه و آزمون استرس والدینی توسط مادران دانش آموزان هر دوگروه گرفته شد.سپس ۱۰ جلسه آموزش خودکنترلی برای گروه آزمایش برگزار شد و در پایان مجدداٌ پس آزمون از مادران، دانش آموزان ومعلمان انجام گردید. بعد از یک ماه همه آزمون پیگیری به منظور بررسی تأثیر آموزش خودکنترلی با گذشت زمان دوباره برای گروه آزمایش اجرا شدند.

۴-۳- ابزارهای جمع‌ آوری داده ها

ابزارهای مورد استفاده تحقیق عبارت از ۴ پرسشنامه بود.۱- مقیاس سنجش پرخاشگری آیزنک. ۲- مقیاس استرس والدینی ۳- مقیاس خودکنترلی رزنبام ۴- مقیاس خودکنترلی که توسط معلم تکمیل می شود.

استرس والدینی

اطلاعات از طریق اجرای پرسشنامه شاخص تنیدگی والدینی (ابیدین، ترجمه دادستان، ۱۳۷۷) جمع‌ آوری شد. شاخص تنیدگی والدینی پرسشنامه ای مبتنی بر خود- گزارش دهی است که اهمیت تنیدگی در نظام والد ـ کودک را ارزشیابی می‌کند. این پرسشنامه بر این اصل مبتنی است که تنیدگی والدین می‌تواند از پاره ای ویژگی‌های کودک، برخی خصیصه های والدین و یا موقعیتهای متنوعی که با ایفای نقش والدینی مرتبط هستند، ناشی شود. شاخص تنیدگی والدین در این پژوهش، شکل بازنگری شده شکلهای پیشین است که تصحیح آن آسانتر ومواد آن کمتر است.

پایایی و روایی:

ضریب قابلیت اعتبار واعتماد همسانی درونی از طریق محاسبه آلفای کرونباخ برای کل مقیاس در یک گروه ۲۴۸نفری از مادران هنگ کنگی ۹۳/۰بدست آمد.این ضریب در قلمرو کودک ۸۵/۰ و در قلمرو والد ۹۱/۰بوده است.اعتبار تفکیکی ابزار ۹۳/۰ ‌و دامنه ضریب اعتبار همزمان ابزار با پنج ابزار سنجش تنیدگی مختلف دیگر بین ۳۸/۰ و۶۶/۰ بوده است(تام چان و وونگ،۱۹۹۴؛نقل از دادستان ،۱۳۸۵) . ابیدین(۱۹۹۱)در یک گروه از مادران آمریکایی ضریب قابلیت اعتماد همسانی درونی ابزار را برای کل مقیاس ۹۳/۰ وبرای قلمروهای کودک و والد به ترتیب ۸۶/۰ و۸۳/۰ به دست آورد(دادستان و همکاران،۱۳۸۵). محاسبه پایایی با همسانی درونی ابزار در ایران توسط ازغندی انجام شد ومیزان ضریب قابلیت آن برای کل مقیاس ۸۸/۰وضریب قابلیت بازآزمایی با فاصله زمانی ۱۰روز، ۹۴/۰بدست آمد(دادستان و همکاران، ۱۳۸۵). پایایی محاسبه شده در این آزمون برای کل مقیاس ۸۹/۰ بود.

پرسشنامه پرخاشگری آیزنک:

اگر بازار کاملاً کارا باشد و شرکت‌ها بتوانند در این بازار به تأمین مالی اقدام کنند، اقدامات سطحی با هدف اصلاح حاکمیت شرکتی، اقدامات زائدی است. لیکن شواهد موجود نشان می‌دهد که بازارهای سرمایه کاملاً کارا نیستند. ‌بنابرین‏، به منظور ارتقا حاکمیت شرکتی و افزایش ‌پاسخ‌گویی‌ مدیران نسبت به سهام‌داران و سایر ذینفعان دخالت لازم است. مشکلات نمایندگی بین مدیران و سهام‌داران در سراسر جهان وجود دارد و دولت‌ها با تصویب قوانین عملکرد با سرعت شگفت آوری در این کار دخالت می‌کنند. اگرچه رعایت قوانین رفتاری و توصیه­ های موجود در اسناد مربوطه، عمدتاًً اختیاری هستند، لیکن شرکت­هایی که سهام آن ها در بازار بورس اوراق بهادار معامله می­ شود، باید طبق قوانین، وضعیت حاکمیت شرکتی را افشا کنند.

۴-۱-۲- تئوری هزینه معاملات

تئوری هزینه معاملات که ترکیبی میان رشته­ای بین اقتصاد، حقوق و سازمان ‌می‌باشد (ویلیامسون^[۳۷]، ۱۹۷۱: ۱۱۲-۱۲۳) برای اولین بار توسط سیرت و مارچ (۱۹۶۳) به نام تئوری رفتاری شرکت مطرح شد. در این تئوری شرکت نه تنها به عنوان یک واحد اقتصادی عمومی (سهام عام) بلکه به عنوان یک سازمان متشکل از افراد با دیدگاه ­ها و اهداف مختلف است. تئوری هزینه معاملات بر اساس این واقعیت است که شرکت­ها آنقدر بزرگ و پیچیده­اند که با توجه به نوسانات قیمت بازار، تولید را هدایت کرده و بازار معاملات را متعادل می‌کنند.

تئوری های سنتی اقتصادی، تمام کارگزاران اقتصادی را منطقی و افزایش سود را هدف اولیه تجارت می­دانند. برعکس، تئوری اقتصادی هزینه معاملات، رفتار انسان را به نحوی واقع بینانه تری در نظر می‌گیرد. در این الگو، مدیران و دیگر کارگزاران اقتصادی منطق محدود را به کار می­برند. سیمون^[۳۸] (۱۹۸۵: ۲۹۳-۳۰۴) منطق محدود را به صورت رفتاری تعریف می‌کند که منطقی است، اما مدیران به طور محدود این رفتار را انجام می‌دهند. اقتصاد هزینه معاملات، همچنین منجر به فرض اساسی فرصت­طلبی می شود. این تئوری فرض می­ کند که مدیران همچون افراد دیگر در برخی از مواقع فرصت طلب هستند. فرصت طلبی، به صورت تمایل کارگزاران در به کارگیری تمام روش های موجود برای افزایش منفعت شخصی، تعریف شده است. با فرض مشکلات منطق محدود و فرصت­طلبی، مدیران معاملات را برای حداکثر کردن منفعت شخصی خود ساماندهی ‌می‌کنند. چنین رفتار فرصت طلبانه­ای می ­تواند نتایج نامطلوبی برای شرکت و سهام‌داران به­بارآورد، در نتیجه این عملکرد نیاز به کنترل دارد. (ویلیامسون^[۳۹]، ۱۹۷۱: ۱۱۲-۱۲۳) با مقایسه دو تئوری نمایندگی و هزینه معاملات ‌به این نتیجه می_­رسد که یکی از تفاوت­های اصلی بین آن ها استفاده از یک آرایه­بندی متفاوت برای یک موضوع است (یعنی استفاده از واژگانمتفاوت برای توصیف مسایل و مشکلات یکسان). برای مثال:

• تئوری هزینه معاملات فرض می‌کند که افراد اغلب فرصت طلب هستند در صورتی که تئوری نمایندگی خطر اخلاقی و هزینه های نمایندگی را مورد بحث قرار می­دهد.

• تئوری نمایندگی فرض می­ کند مدیران به دنبال عایدی­های متفرقه هستند، در صورتی­که بر طبق تئوری هزینه معاملات، مدیران معاملات خود را به صورت فرصت طلبانه­ای ترتیب می­ دهند.

• تفاوت دیگر این است که واحد بررسی و تحلیل در تئوری نمایندگی، کارگزار فردی و در تئوری هزینه معاملات معامله ‌می‌باشد. با این همه، هر دو تئوری به یک مشکل می پردازند: چگونه مدیر را متقاعد کنیم تا منافع سهام‌داران و افزایش سود شرکت/سهامدار را به­جای منافع شخصی خود دنبال کند؟

۵-۱-۲- تئوری ذینفعان

تئوری ذینفعان به تدریج از دهه۱۹۷۰ توسعه یافت. یکی از اولین توضیحات ‌در مورد این تئوری در رشته مدیریت توسط فری من^[۴۰] (۱۹۸۴) ارائه گردید. وی تئوری عمومی شرکت را مطرح و ‌پاسخ‌گویی‌ شرکتی را به گروه گسترده ­ای از ذینفعان پیشنهاد کرد.

تئوری ذینفعان ترکیبی از تئور ی­های سازمانی و اجتماعی است. در واقع تئوری مذکور بیشتر یک سنت پژوهشی گسترده است که فلسفه، اخلاق، تئوری­های سیاسی، اقتصاد، حقوق، علوم سازمانی و اجتماعی را در هم می­آمیزد. اساس تئوری ذینفعان این است که شرکت­ها بسیار بزرگ ‌شده‌اند و تأثیر آن ها بر جامعه آن چنان عمیق است که باید به جز سهام‌داران به بخش­های بسیار بیشتری از جامعه توجه کرده و پاسخگو باشند. چند تعریف بر اساس رشته­ های مختلف برای تئوری ذینفعان وجود دارد. وجه تشابه تمام آن ها، تأیید دخالت آن ها در یک رابطه مبادله­ای (تعامل) است. نه­تنها ذینفعان تحت تأثیر شرکت­ها هستند بلکه آن ها نیز بر شرکت­ها تأثیرمی­گذارند. آن ها در شرکت­ها به جای سهام، دارای منافع هستند .ذینفعان شامل سهام‌داران، کارکنان، فروشندگان، مشتریان، بستانکاران، سایر شرکت­ها و عموم مردم می‌باشند.

گروه ذینفعان به پیشبرد اهداف وجودی شرکت‌ها کمک کرده‌اند و پیش‌بینی می شود منافع آنان از طریق تشویق و ایجاد انگیزه، فراهم شود (مارچ و سیمون^[۴۱]، ۱۹۵۸). در بریتانیا گزارش شرکت (۱۹۷۵) یک طرح حسابداری مطرح کرد که نشان می­داد شرکت­ها باید مسئول تأثیری باشند که بر گروه زیادی از ذینفعان می­گذارند. نحوه دستیابی ‌به این امر از طریق تشویق شرکت­ها به افشای اختیاری تعدادی از گزارش­های مورد نظر برای استفاده ذینفعان افزون بر صورت سود و زیان سنتی و ترازنامه بود. گزارش­های اضافی شامل صورت ارزش افزوده، گزارش استخدام و اشتغال، صورت مبادلات پولی با دولت، صورت معاملات ارزی، صورت مشتریان احتمالی آینده و صورت اهداف آتی بود.

یک انگیزه برای تشویق به ایفای مسئولیت اجتماعی شرکت­ها ناشی از این باور است که شرکت­ها مسئولیت دارند تا به صورت اخلاقی عمل کنند. کویم و جونز (۱۹۹۵) می‌گویند، مدیران شرکت قوانین خاصی ندارند که به آن ها اجازه دهد تا تعهدات اخلاقی خود را به عنوان انسان نادیده بگیرند و این رفتار اخلاقی چه سودمند باشد یا خیر باید از آن پیروی کرد. آن ها بحث­هایی تحلیلی مستدلی ارائه دادند که تئوری نمایندگی در صورتی مؤثر و قابل استفاده می­ شود که از چهار اصل اخلاقی: ۱)اجتناب از لطمه زدن به دیگران ۲) احترام به آرای دیگران ۳) اجتناب از دروغگویی ۴)پذیرش توافق ها پیروی گردد. در واقع آن ها مدعی شدند که مدل کارگمار و کارگزار در صورتی صدق می‌کند که در ساختار این چهار اصل اخلاقی گنجانده شود. اما قانون شرکت­ها در اکثر کشورها، اعمال روش اخلاقی را معمولاً غیرعملی می‌سازد، چون ‌بر اساس قوانین مذکور مدیران یک تعهد قانونی و مباشرتی نسبت به افزایش ثروت سهام‌داران دارند. همچنین، سرمایه گذاران نهادی نیز یک تعهد قانونی و مباشرتی نسبت به افزایش سود موکلان خود دارند. این تعهدات قانونی بدان معنا است که مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. حال سؤالی که مطرح است این است که آیا ممکن است شرکت‌ها بتوانند ثروت سهامدار را در چارچوب تئوری نمایندگی افزایش دهند و در همان زمان منافع تعداد کثیری از ذینفعان را برآورده سازند؟ به عبارت دیگر آیا بین تئوری ذینفعان و تئوری نمایندگی توافقی وجود دارد؟