برخی از حقوق ‌دانان، شرایط تحقق نسب مشروع را تجزیه کرده و آن را در دو قسمت جاری می دانند. ابتدا تحقق نسب در خانواده، که این امر با رابطه زناشویی حاصل می‌گردد. یعنی کودکی مشروع است که بین والدین آن ها نکاح صحیح و شرعی صورت گرفته باشد و آن کودک زمانی فرزند مشروع زن است که فرزند شوهر او هم باشد و نسب مشروع طفل به مرد در صورتی تحقق می‌یابد که آن طفل فرزند همسر او نیز به شمار آید و دوم نسبی که در خارج از خانواده و در اثر «نزدیکی به شبهه» تحقق می‌یابد. یعنی ممکن است درباره پدر و مادر (زن و شوهر) متفاوت باشد. چنان که هرگاه زن شوهردار با بیگانه ای به اشتباه نزدیکی کند، کودکی که از این رابطه به وجود می‌آید فرزند زن محسوب می شود، بدون آن که فرزند شوهر او باشد و برعکس.

با توجه به آن چه درباره ی ارتباط نسب پدری و مادری گفته شد، می توان ارکان مشترک این دو نسبت را در خانواده بدین شرح خلاصه کرد:

۱- زن و مردی که نسب کودک به آنان مورد گفتگو است باید زن و شوهر باشند.

۲- طفل در اثر نزدیکی آن دو به وجود آمده باشد.

۳- نزدیکی و انعقاد نطفه طفل بعد از نکاح واقعی شده باشد.^[۳۷]

‌در مورد تحقق نسب در خارج از خانواده باید گفت، در فقه اسلامی و قوانین برگرفته از آن، در مواردی طفلی را که در خارج از محیط خانواده تکوین یافته باشد، نیز به والدین طبیعی اش ملحق می‌کنند و چنین نسبی را مشروع می انگارند. آن مورد عبارتند از:

الف- نزدیکی به شبهه از سوی کسانی که به واسطه جهل به حکم یا موضوع به بطلان نکاح یا نزدیکی واقف نبوده اند.

ب- نزدیکی کسانی که قوه تمیز ندارند.

ج- نزدیکی شخصی که با اکراه وادار ‌به این عمل شده است.

د- طفل ناشی از عمل تلقیح مصنوعی زن با اسپرم مرد بیگانه^[۳۸].

مبحث سوم : وضعیت نسب طفل متولد از رحم جایگزین

یکی از آثار مهم ناشی از اهدای جنین وضعیت حقوقی طفل به دنیا آمده و بویژه مسئله نسب این کودک می‌باشد. مسائلی از قبیل این که آیا طفل متولد شده مشروع است یا نامشروع؟ و در صورت مشروعیت به چه کسانی منتسب می‌گردد؟

قبل از این که تلقیح مصنوعی ‌در مورد انسان به کار گرفته شود. هر کودک تنها دارای یک پدر و مادر بود که تحت شرایطی به آن ها منتسب می گردید. اما روش های مختلف درمان ناباروری به روش تلقیح مصنوعی دخالت اشخاص دیگر تحت عنوان والدین متقاضی را ممکن ساخت. در این حالت، این سوال پیش می‌آید که آیا هر انسان می‌تواند بیش از یک پدر و مادر داشته باشد؟ نحوه انتساب به چه صورت خواهد بود؟ به طور کلی تکالیف پدر و مادر ژنتیکی و پدر و مادر متقاضی و مسئولیت آن ها چه می شود؟

اهمیت نسب و ثبوت آن بسیار زیاد است. در قرآن کریم در خصوص این مسئله آمده است: «و هو الذی خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً و کانَ ربک قدیراً»، یعنی و اوست کسی که از آب، بشری آفرید و او را ] دارای خویشاوندی[ نسبی و دامادی قرار داد و خدای تو تواناست^[۳۹].

و روایتی نیز در خصوص اهمیت ثبوت نسب و انتساب به پدر و نفی انتساب به غیر آمده است: کسی که خود را به غیر پدر و غیر موالی اش منسوب کند لعنت خدا، ملائکه و همه مردم بر او باد، نه فضیلتی از وی پذیرفته می شود و نه عدالتی^[۴۰].

گفتار اول: پدر کودک حاصل از اهدای جنین (نسب پدری)

بند اول : نسب پدری

تعیین نسب پدری برخلاف نسب مادری دشوار جلوه نمی­کند چرا که بر اساس تعریف نسب، موازین عرفی اعم از عرف عام و خاص، دستاوردهای علمی و پزشکی، اعتقادات مذهبی و اصول اخلاقی و اجتماعی «صاحب اسپرم» پدر بچه ای است که از نطقه حاصل از امتزاج اسپرم وی با یک سلول ماده (تخمک) به وجود آمده است. انتساب به پدر، مبتنی بر خلقت کودک از نطفه اوست و مرد صاحب اسپرم، پدر طفل محسوب می شود. با توجه به آنچه از فقها تاکنون نقل نموده ایم و بر اساس فتاوی که در دست است، بچه ای که از زن متولد می شود ، از لحاظ نسب پدری ملحق به مردی است که جنین از ترکیب اسپرم او با تخمک زن پدید آمده است یعنی اگر صاحب اسپرم معلوم باشد، او پدر بچه محسوب است حال اگر اسپرم وی به صورت مشروع در رحم زن قرار گرفته باشد (با عقد نکاح صحیح یا به صورت شبهه) قانون از هر حیث این نسب را به رسمیت می شناسد و اگر استقرار اسپرم در رحم زن به صورت غیر مشروع باشد ، هر چند قانون به آن رسمیت نمی دهد ولی صاحب اسپرم به طور طبیعی پدر محسوب شده و بعضی از آثار نسب چون حرمت نکاح نیز در پی می‌آید و به هر حال بچه منتسب به مرد دیگری نمی شود. ^[۴۱]

بند دوم: اثبات نسب پدری

نطفه طفل در نتیجه امتزاج اسپرم مرد با تخمک زن ایجاد می شود. عمل ترکیب اسپرم با تخمک در شرایط طبیعی تحت شرایط خاصی انجام می پذیرد که هیچ کس نمی تواند از این ترکیب فوراً اطلاع حاصل نماید. زوجین نیز از زمان انعقاد نطفه مطلع نمی شوند ‌بنابرین‏ اثبات نسب پدری به لحاظ محسوس نبودن زمان تشکیل نطفه مسئله ای بسیار مشکل و پیچیده است . امروزه نیز آزمایش های پزشکی از قبیل آزمایش خون و حتی تشخیص ژنتیکی از طریق DNA راه گشای اثبات نسبت نیست و به طور قطع نمی توان نسب را از لحاظ علمی اثبات کرد. با آزمایش های مذکور نمی توان رابطه پدر و فرزندی را ثابت کرد و هیچ دلیلی وجود ندارد که به طور قطع ثابت کند که بچه ای از اسپرم فلان مرد است. آزمایش های علمی و پزشکی موجود تنهاقادر به نفی نسب می‌باشند یعنی در مواردی می‌توانند اثبات کنند که کودک به دنیا آمده، محصول اسپرم یا تخمک شخص موردنظر نیست ولی قادر به اثبات نسب نمی باشند به صورت که به طور قطع ثابت کنند که این بچه از اسپرم یا تخمک شخص موردنظر است. به هر حال به نظر می‌رسد این اراده خداوندی و رمز طبیعت است که هیچ کس نمی تواند به طور قطع خود را پدر کودکی معرفی کند.

ئظر به اشکالات مذکور ، قانونگذاران دنیا در جهت مصلحت جامعه و خیر و صلاح طفل و خانواده، برای تشخیص پدر به امارات و فروض قانونی متوسّل شده اند. قاعده فراش در فقه اسلام و اماره ابوت یا پدری در حقوق خارجی از فروض قانونی است که در اثبات نسب پدری دخالت داشته و در این خصوص اهمیت زیادی دارد . البته استناد ‌به این اماره ‌آسان‌ترین و ساده ترین راه اثبات نسب پدری است اما اماره فراش تنها دلیل اثبات پدری نیست بلکه دلایل دیگری نیز در این زمینه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد که ابتدا از اماره فراش و سپس از دلایل دیگر سخن به میان می آوریم .

الف: امارۀ فراش

تعریف: فَراش در لغت به معنی «بستر» و «هرچه بگسترانند» آمده است و در اصطلاح حقوقی عبارت است از این که « طفلی از زنِ شوهردار به دنیا آمده است، فرزندِ شوهر فرض می شود و ملحق به اوست».^[۴۲]